Piše: Ženski Marš
Fašizam. Pojam iza kojeg se krije 55 miliona žrtava u Drugom svjetskom ratu. Službeno je pobijeđen 1945. kapitulaicijom Njemačke, ali on i danas živi širom svijeta. U Rusiji se 9. maja slavi Dan pobjede nad fašizmom, dok ga Evropa proslavlja 8. maja, a 9. maj slavi kao Dan Evrope. Apsurdno je da Rusija, čija agresija na Ukrajinu nalikuje potezima fašista, slavi pobjedu nad fašizmom maršom u Moskvi dok će se danas u Evropi slaviti kao rođendan ove ekonomske zajednice država.
Postoji realno opravdanje zašto se u Evropi pobjeda nad fašizmom slavi 8. maja jer je tada po evropskom vremenu i potpisana kapitulacija Trećeg Rajha, ali je po moskovskom vremenu već bio 9. maj. No, Evropa 9. maja obilježava samo svoj dan ne spominjući previše pobjedu. Rusija ne spava, pa iako se ne ponaša antifašistički, uzima taj dan samo za sebe. Treba li iko sebi pripojiti 9. maj ili on treba biti svjetski dan pobjede ne treba ni pitati, ali u praksi on se sve češće pokušava ukrasti.
Istoričarka Dubravka Stojanović kaže za Ženski marš da nema ništa sporno u tome što Evropska unija kao svoj dan uzima 9. maj, datum kada je tačno pet godina nakon poraza fašizma osnovana preteča Evropske unije.
“Zapadni deo Evrope slavi 8. maj kao Dan pobede, jer je trenutak kada je primirje potpisano u Moskvi, zbog vremenske razlike, već bio 9. maj. Zato je Istok slavio 9, a Zapad 8. maj. Evropa je kao svoj datume izabrala 9. maj kao dan kada je izdata Šumanova deklaracija 1950. godine, kao prvi korak ka ujedinjenoj Evropi. Ali, u svesti Zapadne Evrope Dan pobede je dan ranije, dakle 8. maja. Ličilo bi mi na teoriju zavere da su namerno baš tog dana potpisivali ugovor da bi se sećanje na fašizam nekako prekrilo. Naprotiv, mislim da se baš time što je Dan Evrope sada dan posle onog koji se slavi kao Dan pobede može shvatiti upravo kao proslava te pobede, koja se uvek vezuje za antifašizam i koliko god to pratim – antifašizam se uvek pominje kao temeljna vrednost današnje Evrope”, objašnjava Stojanović.
No, ne misle svi tako. Aktivistkinja i organizatorica tribine „Antifašizam danas – ko nam krade pobedu” Aida Ćorović za Ženski marš kaže da su upravo EU države saučesnici u potpunoj devastaciji i pljački Srbije, pa je takva Evropska unija sve, samo ne unija koja je bazirana na vrijednostima i tekovinama antifašizma.
“Na žalost, Evropa jeste uzurpirala 9. maj kao Dan pobede nad fašizmom i to ne bi bio tako loš potez, da se većina evropskih zemalja nije dobrano odmakla od vrednosti antifašizma. Neke zemlje, poput Poljske i Mađarske, otvoreno promovišu neofašitičke vrednosti i čine sve da postanu suprotnost od onoga za šta su se evropski narodi borili u Drugom svetskom ratu”, kaže Ćorović.
Istoričar Hrvoje Klasić kaže da je odnos zemalja zaslužnih za pobjedu nad fašizmom različit. Upitan da li smatra da je Evropa ukrala 9. maj odgovara: “Iz perspektive Hrvatske mogu reći da je to definitivno istina. Iako je Hrvatska možda specifičan slučaj jer se bježi od antifašizma u svakom smislu, bez obzira što Hrvatska ima i državni praznik koji se zove Dan antifašističke borbe, ali svaki spomen antifašizma je podsjećanje Hrvatima da su partizani i komunisti ti koji su bili na pozitivnoj strani, a da su Hrvati nacionalisti odnosno ustaše bili na negativnoj strani.“
Koincidencija ova dva dana je nezgodna, dodaje Klasić, ali iako izgleda kao da nemaju veze jedan s drugim, za njega su u direktnoj vezi. Da nije bilo 9.5.1945. ne bi bilo ni 9.5.1950.
„Nisam siguran da li možemo u nekom negativnom smislu govoriti o krađi, jer ono što nema spora da je antifašističko naslijeđe u Zapadnoj Evropi prisutno na onom nivou da se ono ne dovodi u pitanje. Ako gledamo Hrvatsku i Srbiju koja kolabricioniste s nacistima – četnike naziva antifašistima ili ako vidimo Rusiju koja obilježava svake godine Dan pobjede nad fašizmom, a u stvari se ponaša na način koji je puno sličniji fašističkim praksama iz 1930, 1940-im u tom slučaju, da postoji različit odnos prema pobjedi nad fašizmom“, dodaje Klasić.
Sonja Biserko predsjednica Helsinškog odbora za ljudska prava u Srbiji za Ženski marš kaže da 9. maj nije tako univerzalan, a nije lišen ni nekih kontroverzi zbog rivalstva među pobjednicima. Dodaje da je ovaj datum tokom hladnog rata različito uvažavan, a da je reafirmaciju doživio nakon sloma socijalizma.
Ona smatra da je Deklaracija Vijeća Evrope i Evropskog parlamenta kojima se izjednačavaju zločini nacizma i komunističkih režima, odnosno zločini Hitlera i Staljina, doprinijela relativizaciji antifašizma.
“Inicijatori deklaracije bile su istočnoevropske zemlje Litvanija, Letonija i Estonija zbog zločina koje je počinila Crvena armija nad njihovim stanovništvom. Te zemlje 9. maj doživljavaju kao okupaciju od strane SSSR-a. S druge strane Rusija ne pokazuje spremnost da se bavi sa Staljinovim kriminalnim nasleđem. Bilo je pokušaja u vreme Gorbacova i Jelcina. U suštini radi se o dve interpretacije “oslobođenja”. Zapad to povezuje sa idejom demokratije i obnovom demokratskog poretka u delu Evrope, (otuda 9. maj kao dan Evrope) dok Rusija sebe vidi kao “oslobodioca Evrope”. Dakle, nakon ulaska istočnoevropskih zemalja u EU vodi se dijalog o karakteru oslobođenja Istočne Evrope” što neizbežno potkopava status Rusije kao oslobodioca Evrope”, dodaje Biserko.
Istoričar Vladan Vukliš kaže da je teško ocijeniti da li je Evropa ukrala 9. maj. Puno je lakše objasniti zašto se Dan pobjede nad fašizmom u Evropi slavi 8. maja.
“Mi danas Deveti maj obilježavamo kao Dan pobjede u Drugom svjetskom ratu. Taj dan smo naslijedili iz naše prethodne, prosovjetske, a zatim jugoslovenske orijentacije, gdje je taj datum ustanovljen kao primaran. Ali, on nije bio univerzalan. Hitlerovska Njemačka se predala zapadnim saveznicima 8. maja 1945. Po sovjetskom zahtjevu, čin potpisivanja kapitulacije morao je biti ponovljen i za njih, što je palo u prvom času narednog dana, 9. maja, pa je pod tim datumom i moskovska “Pravda” objavila ruski tekst dokumenta. Od tada, socijalistički svijet obilježava Deveti maj kao Dan pobjede. Zapadni svijet je svoj “Victory in Europe Day” zadržao u prethodnom danu.
Francuski ministar vanjskih poslova Rober Šuman objavio je 9. maja 1950. godine svoju Deklaraciju o ekonomskom udruživanju Francuske i Zapadne Njemačke, koja je realizovana nepunih godinu dana kasnije, stvaranjem Evropske zajednice za ugalj i čelik, što je bila preteča Evropske unije. Proslava ovog čina u Evropi daleko je glasnija od proslave dana pobjede nad fašizmom. Evropska unija u BiH i zemljama regije obilježila je 9. maj – Dan Evrope, bez govora o antifašizmu. Ili ga je bilo, ali tiho.
“Taj je čin kasnije uzet kao inicijalni dan, začetni trenutak nove Evrope, pa je, samim tim, postao njen simbolički datum. Uzimajući u obzir činjenicu da se zapadna Evropa držala 8. maja kao svog Dana pobjede, teško je reći da li je u izboru 9. maja Šuman tražio nekakvu simboliku. Drugo je pitanje, međutim, da li se odlukom Evropske zajednice od 1985. da ustanovi Dan Evrope, tražio način simboličkog pariranja sovjetskim paradama pobjede. Još je važnije pitanje da li se sa padom Sovjetskog Saveza taj datum prigodno plasirao kao novi dan politički redefinisanog kontinenta. Sudeći po proliferaciji panevropskih slavljenja 9. maja od ranih devedesetih, posebno u zemljama bivšeg evropskog istoka, izvjesno je da je takva ideja preovladavala među onim krugovima koji su se zalagali za evroatlanske integracije”, objašnjava Vukliš.
No, ako su se dva datuma poklopila onda bi se možda i zajedno obilježavati. Jer malo je mučno gledati Rusiju da slavi Dan pobjede nad fašizmom dok Evropa slavi svoj rođendan. Cijeli bi svijet danas trebao poslati poruku da fašizam neće pobjediti.
Klasić kaže i da se spomen na dan kada su u svijetu pobijedile antifašističke ideje i kada se zaustavilo ubijanje ljudi samo zbog njihovog imena, vjerskog opredjeljenja ili samo zato što je neko htio biti apsolutni gospodar svijeta poput Hitlera, vremenom blijedi. Ipak, nije zabrinut zbog revizionstičkog odnosa prema pobjedi nad fašizmom.
„I dalje u Velikoj Britaniji, Francuskoj, Njemačkoj, Španiji, Italiji, zemljama Beneluksa nema dileme oko toga tko je pobijedio u ratu, ko je bio na pravoj, a ko na krivoj strani u historiji. Za razliku od zemalja na Balkanu koje se očito ne mogu baš dogovoriti naprimjer da li je u 1945. u maju Zagreb oslobođen ili okupiran. Razlika je između naše regije i Evrope je to što nije potrebno obilježavati da biste znali koje vrijednosti treba slijediti. Odnos prema Hitleru, Musloniju, i nacizmu i fašizmu, u Zapadnoj Evropi u manistreamu je jasan. Kod nas nije jasan“, dodaje Klasić.
Zašto je bitno da se 9. slavi kao dan pobjede nad fašizmom?
Da li je Evropa 9. maj ukrala sada ili je to urađeno na dan njenog osnivanja ili se pak radi samo o poklapanju datuma niko ne može sa sigurnošću reći, ali svi znaju da se jedan od ključnih događaja u istoriji mora obilježavati bez obzira na razlike u datumima.
“Fašizam se može vratiti i pod najnevinijom maskom. Naša je dužnost da ga razotkrijemo i da upremo prstom na svaki od njegovih primjera svakog dana, na svakom mjestu na svijetu. Sloboda i oslobođenje zadaci su kojima nikada nema kraja. Tako je govorio Umberto Eko”, zaključuje Biserko.
Evropa slavi Dan Evrope, Rusija Dan pobjede. Raspodjela datuma jasna je i nama i našim sagovornicima, ali generacijama koje dolaze možda neće biti. O antifašizmu se tako malo govori, o Evropi tako puno, a bez antifašizma ne bi bilo ni Evrope. Da li neke članice Unije boli pojam antifašizam, da li dio članica bježi od činjenice da su nekada bili na istoj strani sa Rusijom, to znaju samo oni, ali nekad se neke stvari moraju glasno reći poput: 9. maj je dan pobjede nad fašizmom. Ne smijemo dozvoliti da taj dan padne u drugi plan ili u sjenu rođendana EU. Bez koje, opet, nema ni stabilnog regiona. Dok se Evropa nećka da glasno kaže šta je bitnije slaviti, Rusija 9.maj slavi kao Dan pobjede nad fašizmom.
NE SANJAJ NEGO SE BORI ZA MIR ! 